Ucuz, hesaplı ve ekonomik üzerine | Jun 3, 2014 |
Ucuz (Alm. billig), hesaplı, ekonomik (Alm. preiswert)… Bu kelimelerden en eskisi ucuz, ardından ekonomik ve (bu anlamdaki kullanımda) son zamanların moda deyimi hesaplı. Ucuz kelimesi kullanıldığı atasözlerinde ve deyimlerde kimi zaman negatif bir anlam barındırabiliyor: “Ucuz etin yahnisi yavan olur”, “ucuza gitmek”, “insan hayatı bu kadar ucuz mu?” vs. Zaten TDK’nın ucuz kelimesi için verdiği açıklamalar da bu olumsuz anlam boyutunu perçinliyor: ... See more Ucuz (Alm. billig), hesaplı, ekonomik (Alm. preiswert)… Bu kelimelerden en eskisi ucuz, ardından ekonomik ve (bu anlamdaki kullanımda) son zamanların moda deyimi hesaplı. Ucuz kelimesi kullanıldığı atasözlerinde ve deyimlerde kimi zaman negatif bir anlam barındırabiliyor: “Ucuz etin yahnisi yavan olur”, “ucuza gitmek”, “insan hayatı bu kadar ucuz mu?” vs. Zaten TDK’nın ucuz kelimesi için verdiği açıklamalar da bu olumsuz anlam boyutunu perçinliyor: 1) Fiyatı yüksek olmayan, pahası az, düşük fiyatlı, pahalı karşıtı 2) Az emekle elde edilen 3) Bayağı Buna karşın hesaplı ve ekonomik kelimelerinin her zaman olumlu anlam içerdiklerini varsayabiliriz. Bu durum Almancadaki eşanlamlıları için de söz konusu: Billig (ucuz) bende kimi kullanımlarda negatif bir izlenim bırakıyor; aslında bu izlenimin nedeni kelimenin anlam boyutlarından kaynaklanmakta. WAHRIG sözlüğünde bu kelimenin diğer anlamları şöyle verilmiş: minderwertig (değersiz), dürftig (sefil, yetersiz); abgedroschen (bayağı), nichts sagend (bir şey ifade etmeyen). Fakat preiswert (ekonomik) her zaman olumlu bir kavramdır. Günlük konuşmalardan yola çıkalım ve ucuz kelimesine yakından bakalım: A: 35 teleye* mi aldın? Kıııız, çok ucuzmuş yaaa… Bu kadar ucuza böyle güzel ayakkabı mı olur be? Burada herhangi bir olumsuzluk söz konusu değil. Tam aksine… B: 80 tele* mi dedin? Olum, bu ucuz ceketle kendini millete mi güldürcen ya? Yürü git işine! Burada olumsuzluktan bahsedebiliriz. C: Adamın üzerindeki kıyafetin çok ucuz olduğu, özensiz dikişlerinden ve ince dokumasından belli oluyordu. Burada sadece bir tespit var; ne olumlu ne olumsuz. Bana kalırsa ucuz kelimesi başta da söylediğim gibi kullanıldığı deyim ve atasözlerinin etkisiyle üzerine ister istemez olumsuz bir yük almış. Zaten TDK’nın da belirttiği gibi kendi anlam boyutunda da zaten bir olumsuzluk barındırıyor. Bununla birlikte sosyal statü ne kadar yüksekse, sanırım pahalı ve değerli terimleri daha çok rağbet görüyor. Ve karşıtları, özellikle ucuz kelimesi aşağılayıcı, olumsuz amaçla kullanılıyor: D: Şekerim, Hulusi Beyin kravatını gördün mü? Böylesine ucuz, beş para etmez bir aksesuarla nasıl insan içine çıkabiliyor, merak ediyorum doğrusu… Tüm bu kavramların içinde pek sevmediğim “hesaplı” deyimidir. Türkçede -lı -li eki, şekerli kelimesinde olduğu gibi bir nesnede/yerde/objede, bu ekin geldiği şeyin olduğunu bildirir (şehir ve ülke isimleri bu kategoriye ait değil: Angaralı, Alamanyalı vs. -li eki burada, bir kişinin o yerden geldiğini bildiriyor). Mesela “şekerli kahve”de olduğu gibi, yani kahvenin içinde şeker var. Ancak hesaplı kelimesinde bunu uygulayacak olursanız, “bu araba çok hesaplı” derken yarı yolda kalıyorsunuz ve ancak mecazen anlam verebiliyorsunuz. Tabii hesaplı kelimesinin (ucuz veya ekonomik anlamında) artık kendine sağlam bir yer edindiğini ve oldukça popüler bir deyim olduğunu da kabul etmek gerekiyor. ______________________________________________________________ *PS: Bu “tele” (TL) vurgulamasına çok gıcık oluyorum, arkadaş. Lira demek bu kadar zor mu? ▲ Collapse | |